Recenzje: Czym jest ludowy rytuał klątwy? Rzecz o ludowej magii słowa – Zagadnienia związane z ,,odklinaniem” i ludowym rytuałem błogosławieństwa

Anna Engelking, etnografka i etnolingwistka z Instytutu Slawistyki PAN, szuka odpowiedzi na to pytanie, analizując magiczne mówienie-działanie w kontekście ludowej mitologii i religii, wartości i norm społecznych. Rozmowy o przeklinaniu – symbolicznym zabijaniu słowem – jakie przeprowadziła z kilkudziesięcioma mieszkańcami wsi polskich i białoruskich, prowadzą ją do odkrycia „mitu o klątwie”, czyli ludowej opowieści o kondycji ludzkiej wyznaczanej przez opozycję dobra i zła, życia i śmierci, upadku i wyzwolenia. W tę opowieść wpisane jest także „lustrzane odbicie” klątwy – błogosławieństwo.

Bardzo dobre naukowe opracowanie dotyczące pojęcia ,,klątwy” – autorka porusza w nim m.in. zagadnienia związane z językoznawczym i antropologicznym ujęciem magii, dokładnie omawia pole pojęciowe ,,klęcia” i ludowych rytuałów klątwy.
W nieco mniejszym zakresie porusza też zagadnienia związane z ,,odklinaniem” i ludowym rytuałem błogosławieństwa.
Pozycja powinna być szczególnie przydatna dla tych czytelników, których interesuje antropologia, językoznawstwo i socjologia, i którzy interesują się tematyką klątw.

Autorka książki, adiunkt w Katedrze Kultury Białoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku, próbuje dać odpowiedź na pytanie, czym jest ludowy rytuał klątwy. Swoje rozważania opiera na badaniach terenowych, przeprowadzonych na szeroko rozumianym pograniczu kulturowym polsko-wschodniosłowiańskim od Podlasia i Grodzieńszczyzny po Przemyskie i Łemkowszczyznę. Są to źródła w postaci zapisanych rozmów z mieszkańcami tych terenów, odbytych w latach 1980-89 i 1993-98. Całość została podzielona na dwie części tematyczne, poprzedzone krótkim wprowadzeniem.

Pierwsza z nich dotyczy magii. przyglądam się wybranym językoznawczym i antropologicznym ujęciom magii językowej jako inspiracjom do opisu magicznego mówienia w kulturze ludowej – pisze Anna Engelking. Przeglądu teorii magii i jej definicji autorka dokonuje prezentując liczne opinie szerokiego grona badaczy polskich i zagranicznych, zajmujących się tą problematyką, zarówno w aspekcie językoznawczym – Doroszewski, Szymczak, Skorupka, Linde, jak i antropologicznym – Mauss, Eliade, Wierciński, Wasilewski, Buchowski, L?vi-Strauss, Malinowski. Nieprofesjonalna magia ludowa – stwierdza Anna Engelking – interesuje mnie nie od strony konkretnych jej przejawów […], ale od strony mechanizmów działania – próbując odkryć „wewnętrzny system” ludowych rytuałów słownych, poszukuję m.in. odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim sensie można mówić o nich jako o magicznych.

Druga część, znacznie obszerniejsza, poświęcona została pragmatycznej i semantycznej analizie klątwy, wydzielonej spośród pojęć pokrewnych. Wstępne uwagi dotyczą pola pojęciowego wyznaczonego przez dwa leksemy, kląć i klątwa, oraz ich werbalnych i nominalnych derywatów lub synonimów. Autorka ogranicza się do synchronicznego, współczesnego obrazu pola pojęciowego klęcia, wykazując poprzez dalsze analizy i przykłady jego niejednorodność.

Ludowy rytuał klątwy został zanalizowany zarówno w jego kontekstach sytuacyjnych, jak i w ramach szeroko rozumianego kontekstu kultury: ludowej mitologii i religii, wartości i norm społecznych. Opis struktury ludowego rytuału klątwy pozwala autorce na wysunięcie wniosku, iż ma on „czworo aktorów”: obiekt (przeklinany), sprawca (karzący), egzekutor (ten, kto wykonuje karę) oraz wykonawca (przeklinający). Przy interpretacji zostały wzięte pod uwagę trzy rodzaje klątwy ludowej: klątwa rodzicielska, klątwa dziecka i klątwy innych osób.

Czym więc jest ludowy rytuał klątwy? Otóż Engelking rozumie go jako proces przeklinania, na który składają się trzy stadia: przyczyna, akt wypowiedzenia słów oraz skutek. ujmuje go także jako sankcję stosowaną wobec jednostki nie przestrzegającej obowiązujących norm i społecznego kodeksu postępowania. Wówczas klątwa jest sposobem wykluczenia takiej jednostki ze wspólnoty.

Odpowiedzi na pytanie postawione na początku pracy służy przytaczanie obszernych fragmentów wypowiedzi rozmówców, a próby „rozszyfrowywania ich języka”, interpretowania i komentowania stanowią jedynie etap w poznawaniu „inności”.

Niniejsza pozycja jest pierwszą na gruncie polskim próbą opisu ludowego rytuału klątwy. Podjęte przez Annę Engelking rozważania nad fenomenem ludowej klątwy pozostawiają wiele wątków niedopowiedzianych i wiele pytań otwartych. W krótkim zakończeniu autorka sugeruje, iż niektóre obszary badawcze wymagają jeszcze rozwinięcia. Może warto się skusić?

Beata Walęciuk-Dejneka

Dr hab. Anna Engelking, prof. IS PAN
Antropolożka kultury
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk